Ο Ζαν Μπουριντάν (1292-1363) ήταν Γάλλος σχολαστικός φιλόσοφος και σχολιαστής του Αριστοτέλη.
Έχει μείνει κυρίως γνωστός διότι ανέπτυξε την έννοια του impetus -ώθησης- σύμφωνα με την οποία ένα σώμα που σφενδονίζεται επηρεάζεται από την αντίσταση του αέρα και τη βαρύτητα, αντίθετα με την αριστοτελική άποψη που ήθελε ένα σώμα να κινείται στον αέρα χάριν συνεχών δυνάμεων που ασκεί σε αυτό το περιβάλλον του.
Το σημαντικό για την ιστορία μας είναι ότι η έννοια του impetus αποτελεί πρόδρομο της μεταγενέστερης έννοιας της αδράνειας, εξαιτίας της οποίας του αποδίδεται το θεώρημα ή πείραμα του Μπουριντάν δίχως να έχει βρεθεί κάποια αναφορά για το πείραμα αυτό στο έργο του.
Τι είναι όμως το πείραμα του Μπουριντάν;
Πρόκειται για ένα θεωρητικό πείραμα, σύμφωνα με το οποίο: Ένας Όνος που διψάει και πεινάει το ίδιο, έχει τοποθετηθεί σε ίση απόσταση μεταξύ δύο ίσων δοχείων ύδατος όπως και δύο ίσων δεμάτων άχυρου. Τελικά το γαϊδουράκι του πειράματος πεθαίνει από πείνα και δίψα (οκ μάλλον πρώτα από δίψα), δεδομένου ότι παραμένει αδρανές στο να αποφασίσει προς ποια μεριά να κατευθυνθεί.
Την έκβαση του πειράματος αυτού, όσον αφορά τη δυσκολία ενός ανθρώπου να αποφασίσει και να επιλέξει προς ποια κατεύθυνση θα κινηθεί στη ζωή του, σε ποικίλες εκφάνσεις της, την παρατηρούμε όλο και πιο συχνά στη σύγχρονη εποχή μας. Σε τι όμως οφείλεται αυτή η ενισχυμένη αδράνεια των καιρών μας;
Καταρχάς η αδράνεια στην ελεύθερη βούληση δεν είναι κάτι πρωτόγνωρο. Στην αρχαία Ελλάδα, οι πολίτες που δε συμμετείχαν στα κοινά, στην πολιτική τελοσπάντων, χαρακτηρίζονταν ως ιδιώτες. Εξού κι η μεταγενέστερη λέξη idiot στην Αγγλική.
Η αδράνεια αυτή αποτυπώνεται ακόμη και σε παλιότερο, αρκετά πιο σύγχρονο βέβαια, παιγνιώδες άσμα της εποχής:
«Μα θαρρώ πως θα τα μπλέξω
την Κική ή την Κοκώ ποια να διαλέξω.
Την Κική την αγαπώ, μα μ’ αρέσει κι η Κοκώ…»!
‘’Ναι είναι αλήθεια, οι άνθρωποι αμφιταλαντεύονταν ανέκαθεν όσον αφορά τα ερωτικά τους’’
Όπως και οι αναποφάσιστοι στην πολιτική, ανέκαθεν υπήρχαν, αλλά, πλέον, η αδράνεια του σύγχρονου ανθρώπου να αποφασίσει από απλά έως και πιο σοβαρά και σύνθετα καθημερινά ζητήματα είναι αρκετά πιο προφανής. Που οφείλεται όμως αυτό;
Κατά τη γνώμη μου, ίσως τον πιο κύριο λόγο αποτελεί η καταιγιστική σημερινή πληροφορία. Παλιότερα πήγαινες στο μπακάλικο ή στο ψιλικατζίδικο της γειτονιάς, άντε και στα πρώτα σούπερ μάρκετ, για να πάρεις γάλα, και υπήρχε ένα, βαριά βαριά δύο γάλατα. Πλέον βρίσκεις τουλάχιστον δεκαπέντε. Της μίας μάρκας, της άλλης μάρκας, αγελαδινό, πρόβειο, αμυγδάλου, καρύδας, με χαμηλά λιπαρά, βιολογικά, με πράσινο καπάκι, με κόκκινο καπάκι, με χάρτινη, πλαστική συσκευασία κοκ και σχεδόν σε κάθε βασικό προϊόν, το ίδιο και στα δευτερεύοντα. Ακριβώς το ίδιο συμβαίνει σχεδόν σε κάθε κομμάτι της καθημερινότητάς μας. Θα πάω βόλτα με αυτοκίνητο, με λεωφορείο, με ταξί, θα είναι uber ή κάτι άλλο, με την πράσινη, την κόκκινη ή την μπλε γραμμή ή μήπως να μοιράσω τα έξοδα της διαδρομής με κάποιον άλλον μέσω κάποιας εφαρμογής; Η πληροφορία σήμερα τρέχει, και είμαι πεπεισμένος ότι εάν μετέφερες, μέσω ενός χρονοντούλαπου, έναν άνθρωπο των 90s να ζήσει στο σήμερα, δίχως μεταβατικό στάδιο, θα αδυνατούσε να προσαρμοστεί και θα πέθαινε από απόγνωση.
Ο δεύτερος λόγος είναι η εξειδίκευση στην πληροφορία. Στο προηγούμενο παράδειγμα, με τα γάλατα στο σουπερ μάρκετ, για να μπορείς να αντιληφθείς πλήρως, τι ακριβώς είναι το κάθε γάλα, αν ταιριάζει με τις ανάγκες σου, και τι πλεονεκτήματα ή μειονεκτήματα μπορεί να κρύβει, πρέπει να είσαι χημικός, κι ίσως χημικός-βιολόγος-τεχνολόγος τροφίμων. Αντίστοιχο είναι και το παράδειγμα με τα εμβόλια: mrna, αδενοϊού-ιικού φορέα ή πρωτεΐνης του ιού κλπ ή μήπως κανένα από αυτά που ταλανίζει πληθώρα συνανθρώπων μας σήμερα. Για να κατανοήσεις ωστόσο πλήρως τη λειτουργία των εμβολίων κι ενός ιού, πρέπει να είσαι γιατρός ή ακόμη καλύτερα εξειδικευμένος ιατρός ανοσολόγος-βιολόγος. Αν λοιπόν, θέλεις να είσαι ψαγμένος τύπος και να ξέρεις ή να νομίζεις ότι ξέρεις τι τρως, ή τι σου συμβαίνει γενικώς, θα πρέπει να είσαι ένας σύγχρονος σούπερ πολυπράγμων Νταβίντσι, κάτι που πρακτικά αποδεικνύεται ως ανέφικτο.
Ο τρίτος λόγος και πάλι σχετίζεται με την πληροφορία, και συγκεκριμένα με τις πηγές, τα μέσα πληροφόρησης, τα οποία, εξαιτίας και των social media, είναι σχεδόν άπειρα. Γεγονός που φυσικά έχει και ένα βασικό πλεονέκτημα: Όταν υπάρχουν λίγα κανάλια κι εφημερίδες προς πληροφόρηση, είναι και πιο εύκολο να χειραγωγηθούν. Το αδιαπραγμάτευτο μειονέκτημα, ωστόσο, είναι ότι όπου υπάρχει ανεξέλεγκτη πληροφορία, υποβόσκει και η μερικώς ή ολικώς εσφαλμένη πληροφορία, αλλά και γενικώς υπάρχει ένας ανεξέλεγκτος βομβαρδισμός αφιλτράριστης πληροφορίας.
Ο τέταρτος λόγος είναι ότι, κατά καιρούς, εξαιτίας της ανεξέλεγκτης πληροφορίας, έχουν δημοσιευτεί ποικίλα σκάνδαλα και πλεκτάνες, με αποτέλεσμα δύστυχε άνθρωπε πώς να μπορείς να εμπιστευτείς, πώς να πιστέψεις αυτούς που θα έπρεπε να δουλεύουν για το καλό σου; Και η αλήθεια είναι ότι σχεδόν το βλέπεις πολλές φορές εξόφθαλμα. Δε θέλουν ούτε οι πολιτικοί ούτε οι εταιρείες, μερικές φορές ακόμη κι ο απλός συνάνθρωπός σου κλπ απαραίτητα το καλό σου. Επιζητούν κυρίως την ψήφο σου ή εποφθαλμιούν τα λιγοστά σου χρήματα κοκ. Για να μην πω ότι νιώθεις προδομένος, για να μην πω ότι σε όποιον και να χαρίσεις την ψήφο σου, πλέον, δύστυχε άνθρωπε, δεν βλέπεις ουσιώδη διαφορά και, στο τέλος του μήνα, εσύ είσαι που αγωνιάς να επιβιώσεις.
Ποιος όμως είναι ο σωστός τρόπος για να πάρεις αποφάσεις σήμερα;
Είναι τόσο απλό και τόσο δύσκολο συνάμα. Ή θα πρέπει να μάθεις να εμπιστεύεσαι ή θα πρέπει να γίνεις πολυπρισματικός πανεπιστήμονας, κάθε επιστητού, κάτι που πρακτικά είναι, φυσικά, αδύνατον. Και φυσικά πρέπει να έχεις σωστή κρίση, πρέπει να μάθεις να φιλτράρεις σωστά, να εστιάζεις στα πιο σημαντικά και, σε αυτά, πολλές φορές, πρέπει να επαφίεσαι στη γνώμη των ειδικών. Πρέπει να ξεχωρίζεις τους ανθρώπους που είναι η δουλειά τους, η επιστήμη τους, να αναζητούν -ακόμη και με τη σημερινή διάχυτη καχυποψία- την αλήθεια, και να στην παρέχουν. Πάντα χρειάζεται η λογική, αλλά όταν σύγχρονε άνθρωπε, υπερεκτιμάς τις δυνάμεις σου, μπορεί να βρεθείς σε δύσβατες ατραπούς, μπορεί να αποπροσανατολιστείς, μπορεί να το πληρώσεις ακριβά, ακόμη και με την ίδια τη ζωή σου.
Είναι, λοιπόν, πολλές φορές ζήτημα ζωής η σωστή απόφαση.
Ο Σοφοκλής, ο αρχαίος ημών πρόγονος τραγωδός έλεγε:
«Κράτιστον κτημάτων εὐβουλία» (Το πιο ισχυρό απόκτημα αποτελεί η σωστή απόφαση).
Σήμερα η σωστή απόφαση φαίνεται κατόρθωμα πολλές φορές, αλλά πρέπει να την πάρουμε, διαφορετικά είτε θα επιλέξουμε λάθος, και ίσως μας στοιχίσει ακριβά, είτε θα πεθάνουμε από ασιτία, σαν τον δύστυχο τον όνο του Μπουριντάν.
