Οι περισσότεροι κάπου έχουμε δει, κάπου έχει πάρει τ΄αυτί μας την ‘’Αλληγορία του σπηλαίου’’.
Για όσους πάλι δε ματάκουσαν ποτέ γι’ αυτήν, σας την παραθέτω συνοπτικά:
Πρόκειται για ένα αλληγορικό διάλογο στην αρχή του εβδόμου βιβλίου της Πλατωνικής Πολιτείας, μεταξύ του αδερφού του Πλάτωνα, ονόματι Γλαύκωνα, και του διδασκάλου τους, Σωκράτη.
Ο Πλάτωνας, λοιπόν, μέσω του Σωκράτη, βάζει τον Γλαύκωνα να φανταστεί, στο σημείο αυτό, έναν οικισμό ανθρώπων οι οποίοι για όλη τους τη ζωή υπήρξαν δεσμώτες στα σκοτάδια ενός σπηλαίου, κάτω από τη γη, έχοντας τον ήλιο στην πλάτη τους, αδυνατώντας να γυρίσουν και να τον αντικρίσουν. Τον βάζει επίσης να φανταστεί ότι στην επιφάνεια της γης υπάρχει ένα τειχάκι απ΄όπου περνούν άνθρωποι μεταφέροντας διάφορα αντικείμενα.
Ο συλλογισμός του Σωκράτη είναι απλός: Οι δεσμώτες θα συνδέσουν τους ήχους που κάνουν οι άνθρωποι της επιφάνειας με τις σκιές τους, κι επομένως θα νομίζουν πως οι σκιές είναι οι πραγματικοί άνθρωποι του αόρατου αυτού κόσμου.
Στη συνέχεια ο Σωκράτης βάζει τον Γλαύκωνα να φανταστεί πως εάν τραβολογούσε δια της βίας έναν από τους δεσμώτες στον πραγματικό κόσμο, πόσο θα δυσκολευόταν ν΄ αντικρίσει το φως, ώσπου σταδιακά να καταφέρει να δει τους πραγματικούς ανθρώπους, ύστερα τα πράγματα, ύστερα τη νύχτα, τ’ άστρα, το φεγγάρι και τελευταίο τον ήλιο.
Και πόσο ευγνώμων θα ένιωθε ύστερα από την καλοτυχία του αυτή να του αποκαλυφθεί η αλήθεια, από τη θεία αυτή συναστρία να ξεφύγει έστω και μοναχός του, ακόμη κι εάν ανάμεσα στους δεσμώτες ήταν ξεχωριστός κι αναγνωρισμένος, εξαιτίας της ιδιότητάς του να αναγνωρίζει καλύτερα τις σκιές απ’ τους υπόλοιπους δεσμώτες… Έπειτα βάζει τον Γλαύκωνα ν’ αναρωτηθεί τι θα γινόταν αν ο απελευθερωμένος δεσμώτης επέστρεφε κι έλεγε την αλήθεια στους υπόλοιπους δεσμώτες; Θα τον πίστευαν;
Στην καλύτερη θα τον περιγελούσαν, ίσως και να το σκότωναν, πιθανολογεί ο Πλάτωνας, δια στόματος του Σωκράτη.
Τέλος, ο Σωκράτης, αναφέρει και το βαθύτερο νόημα της αλληγορίας αυτής, ένα νόημα που σχετίζεται με την παιδεία και την πραγματική γνώση. Αναφέρει μάλιστα ότι η παιδεία δεν είναι όσα μαθαίνουν αυτοί που είναι κατ΄ επάγγελμα εκπαιδευτικοί στον κόσμο μας – εδώ υπονοείται η επιφανής τάξη των ανθρώπων του σπηλαίου – οι οποίοι ισχυρίζονται, κατά τον Πλάτωνα, ότι εμφυτεύουν τη γνώση στην ψυχή μας, σαν να βάζουν όραση στα μάτια των τυφλών. Και καταλήγει ότι η πραγματική παιδεία υπάρχει μέσα στην ψυχή μας και είναι η τέχνη για τη μεταστροφή της ψυχής μας προς την αλήθεια. Το μόνο που χρειάζεται, μας λέει ο Πλάτωνας, είναι η δύναμη να στραφούμε προς τη σωστή κατεύθυνση.
Αυτή η αλληγορία, η αλληγορία του σπηλαίου, έχει χρησιμοποιηθεί πολλάκις, κατά καιρούς, κυρίως από ανθρώπους που νιώθουν διαφορετικοί, οι οποίοι όμως παράλληλα, δίχως να το αντιλαμβάνονται, επικαλούνται την ανωτερότητά τους να αντιλαμβάνονται την αλήθεια, λοιδορούν, και διαχωρίζουν τον εαυτό τους από τη μάζα, θεωρώντας ότι είναι ο απελευθερωμένος δεσμώτης της αλληγορίας του Πλάτωνα. Κι όμως, τοιουτοτρόπως, θέτουν τον εαυτό τους στο σκοτάδι του σπηλαίου, δημιουργώντας μία ακόμη μικρότερη ομάδα δεσμωτών.
Αυτό που χρειάζεται, αυτό που επέφερε την πρόοδο ανάμεσα στους ανθρώπους, είναι να έχουμε τα αυτιά μας ανοιχτά. Πόσες φορές δε λοιδορήθηκαν οι πιο λαμπρές ιδέες, πόσους αιώνες χρειάστηκε η ανθρωπότητα να ενστερνιστεί το ηλιοκεντρικό μοντέλο του Αρίσταρχου του Σάμιου, από τον 3ο π.Χ. αιώνα, έως και μετά τον Κοπέρνικο; Σχεδόν 2.000 χρόνια, να απαντήσω. Αρχικά γιατί θεωρούνταν αδιανόητο για τον κοινό ανθρώπινο νου, αλλά κυρίως διότι χρειαζόταν τρομερή δύναμη να ειπωθεί η αλήθεια σε μία κοινωνία ανθρώπων που μισεί τη διαφορετικότητα. Αργότερα, διότι έθιγε συμφέροντα.
Αυτή γενικώς είναι κι η φυσιολογική πορεία κάθε νεωτερισμού. Πρώτα πρέπει να περάσει από το στάδιο του χλευασμού του κοινωνικού συνόλου, κι έπειτα, εάν δυναμώσει αρκετά, αλλά συνεχίσει να θίγει οικονομικά συμφέροντα, συμφέροντα εξουσίας κλπ, πρέπει να γίνει αποδεκτός από αυτά, δηλαδή να προσαρμοστεί ώσπου να τον εκμεταλλευτούν.
Εδώ και πολλά χρόνια κλασσικό παράδειγμα νεωτερισμού που θίγει συμφέροντα αποτελεί το θέμα των πηγών ενέργειας. Η κοινωνία μας τόσα χρόνια είχε μάθει να καταναλώνει πετρέλαιο και στη συνέχεια φυσικό αέριο. Κολοσσοί ολόκληροι και σύγχρονοι κροίσοι θησαυρίζουν από την αγορά αυτή. Εδώ και χρόνια έχουν υπάρξει ηλεκτροκίνητα και άλλα μοντέλα εναλλακτικής ενέργειας αλλά δεν είχαν ευδοκιμήσει. Στην αρχή μάλιστα χλευάστηκαν, ως είθισται, και στη συνέχεια μπήκαν στη ναφθαλίνη έως ότου έρθει η ώρα να τις εκμεταλλευθεί η καθεστηκυία τάξη. Όποιος πιστεύει ότι δεν είχε τα μέσα η σύγχρονη επιστήμη να παράγει μαζικά μοντέλα κίνησης εναλλακτικής ενέργειας εδώ και χρόνια, μάλλον εθελοτυφλεί.
Πρόσφατα διάβασα ότι η Σαουδική Αραβία στρέφεται σε τεράστιες επενδύσεις στον τομέα της εναλλακτικής ενέργειας. Η αρχή του τέλους της αγοράς του πετρελαίου θα έλεγα. Γιατί; Επειδή οι οικονομικοί κολοσσοί, που πάντα βλέπουν μπροστά, risk management, λέγεται στη γλώσσα των πολυεθνικών, ξέρουν εδώ και χρόνια ότι η πεπερασμένη αγορά του πετρελαίου έχει ημερομηνία λήξης και πρέπει να αντικατασταθεί. Πότε όμως; Όταν προετοιμαστούν κατάλληλα για την αλλαγή οι πολυεθνικές, δηλαδή όταν τις συμφέρει. Σε λίγα χρόνια, να είστε σίγουροι ότι θα βλέπουμε ντιζελομηχανές σε μουσεία.
Το παρήγορο είναι ότι η ανθρωπότητα, έστω κι έτσι, έχει πραγματικά προοδεύσει εν συγκρίσει με την αρχαιότητα ή το μεσαίωνα. Έχει δώσει τόπο στην επιστήμη και στην έρευνα, κι έτσι τα χρονικά διαστήματα της αποδοχής των νεωτερισμών έχουν πλέον, ευτυχώς για όλους, περιοριστεί.
Οπότε, για να καταλήξω, έχουμε γίνει ιστορικά, ποικιλοτρόπως, μάρτυρες χαοτικών αλλαγών, από λαμπρές ιδέες πρωτοπόρων, που αρχικά χλευάστηκαν. Η ίδια η επιστήμη, αραιότερα ή συχνότερα, αναθεωρείται συθέμελα… Έτσι περάσαμε κι από την κλασσική στην κβαντική φυσική, και να ‘στε επίσης σίγουροι ότι σύντομα θα περάσουμε σε νέες αλήθειες για το σύμπαν, για την ίδια μας τη φύση.
Τι χρειάζεται όμως ώστε να προοδεύσουμε γρηγορότερα, όχι μόνο σαν άνθρωποι επιστήμονες, αλλά κυρίως σαν άνθρωποι γενικά;
Αυτό που χρειάζεται είναι σεβασμός. Σεβασμός προς την άποψη του συνανθρώπου μας, όσο υπερβολική κι εάν ακούγεται. Γιατί όταν σεβαστείς θα ακούσεις, θα ψάξεις, θα αναζητήσεις, θα διαβάσεις, κι όταν το κάνουν αυτό πολλοί, μια νέα προσωρινή αλήθεια και γνώση θα λάμψουν έως την αποκάλυψη των επόμενων, και, τοιουτοτρόπως, η ανθρωπότητα θα υπερπηδήσει κάθε δεσμό, κάθε σπήλαιο που την κρατά στο σκοτάδι, ίσως και να προσεγγίσει, πιότερο, το θείο.
